The Sense of an Ending του Julian Barnes

Σήμερα τέλειωσα το μυθιστόρημα "The Sense of an Ending" του Julian Barnes, που φέτος κέρδισε το βραβείο Booker. Ένα σύντομο έργο, μια προσπάθεια ενός ανθρώπου στην 7η δεκαετία της ζωής του να κλείσει ευνοϊκά γι' αυτόν έναν παλιό λογαριασμό, που αφορά μια ιστορία που εκτυλίχτηκε στα φοιτητικά του χρόνια. 

Ένας μάλλον ήσυχος άνθρωπος, συμφιλωμένος με τη ζωή του και αρκετά ικανοποιημένος από τη συμβατικότητά της. " Στη ζωή μου προσπάθησα κυρίως να μην πληγωθώ και τώρα καταλαβαίνω πόσο αξιολύπητο ήταν αυτό", λέει σε κάποια στιγμή ειλικρίνειας.

Το βιβλίο έχει ακόμη να κάνει με τα γηρατειά, τις σχέσεις με τη νεότερη γενιά, τη διαδικασία της μνήμης και κυρίως -και αυτό αποκτά μεγάλη σημασία στην ιστορία- με τη διαδικασία του πως ξεχνάμε αυτά που δεν θέλουμε να θυμόμαστε. Μιλά ακόμη για τις τύψεις και την επιθυμία να "φερουμε κάποια πράγματα ίσια" προς το τέλος της ζωής μας.

Και για την αδυναμία μας μερικές φορές να καταλάβουμε και να συναισθανθούμε, να ¨πιάσουμε" όπως απλά λεέι ο κόσμος, κάποιες ωμές αλήθειες για τις πράξεις μας και τις συνέπειές τους. Κάτι που ο αφηγητής της ιστορίας "πιάνει" στην τελευταία σελίδα του βιβλίου.

Φαιδροί κομπάρσοι

Ο ένας τόλμησε να ανακοινώσει δημοψήφισμα, χωρίς να ζητήσει την άδειά τους. Και μετά το κατάπιε και έχασε και τη θέση του πρωθυπουργού. Ο άλλος έκανε νταηλίκια ότι δεν υπογράφει και στη συνέχεια τους έστελνε υποδείγματα κειμένων μέχρι να βρεθεί αυτό που τους ικανοποιούσε.

Επειδή αυτοί μας δίνουν τα χρήματα και επομένως βάζουν και τους όρους. Και απαιτούν να το χωνέψουμε μια και καλή!

Και οι υποτιθέμενοι ηγέτες μας; Φαιδροί κομπάρσοι σε έναν ευρωπαϊκό θίασο σκιών.

Διάβασα κάτι ωραίο χτες για τη στάση μας απέναντι στους δανειστές:

Είναι σαν να πηγαίνεις στην τράπεζα να πάρεις δάνειο, ενώ απ' έξω η γυναίκα σου, ο αδελφός σου ή ο συνέταιρός σου τέλος πάντων, χτυπά τα τζάμια και ωρύεται ότι δίνουν λεφτά σε έναν απατεώνα. Κάπως έτσι έχουν συμπεριφερθεί όλα αυτά τα χρόνια οι έλληνες αρχηγοί και μετά αναρωτιούνται πώς έχασαν την αξιοπιστία τους στο εξωτερικό.

Πέρασες πόρτα; Ξέχασες!

Μια ενδιαφέρουσα μελέτη έδειξε ότι η διάβαση μιας πόρτας οδηγεί στο να ξεχάσουμε ευκολότερα αυτό που θέλαμε να κάνουμε, ενώ δεν συμβαίνει το ίδιο αν αυτό που θέλουμε να κάνουμε δεν μας αναγκάζει να βγούμε από το δωμάτιο ή γενικότερα να αλλάξουμε χώρο.
Ο λόγος είναι ότι το μυαλό έχει την τάση να βάζει τις σκέψεις, επιθυμίες κλπ σε "κουτάκια" και το πέρασμα από ένα χώρο σε ένα άλλο μέσα από μια πόρτα, γίνεται αντιληπτό ως διάβαση ενός ορίου και προκαλεί μια ασυνείδητη "τακτοποίηση" των μέχρι εκείνη τη στιγμή σκέψεων ή προθέσεων, θεωρώντας ότι ανήκουν σε μια άλλη ενότητα.
Νομίζω ότι όλοι μας έχουμε πάθει κάτι παρόμοιο και η λύση είναι να επιστρέψουμε στο χώρο, που ήμαστε πριν, οπότε θυμόμαστε αυτό που είχαμε να κάνουμε.
Και ελπίζουμε αυτή τη φορά να μην το ξεχάσουμε πάλι περνώντας την πόρτα!

Μια βόλτα στον Άγιο Λαυρέντιο

σ

Το Ιράκ πρέπει να αποζημιώσει τις Η.Π.Α.

Δήλωση της Michele Bachmann, υποψήφιας για το χρίσμα των Ρεπουμπλικάνων στις εκλογές του 2012 στις ΗΠΑ:

Ξοδέψαμε πάνω από 800 δις δολάρια στο Ιράκ. Πιστεύω ότι το Ιράκ θα πρέπει να μας επιστρέψει τα χρήματα, που ξοδέψαμε. Και πιστεύω ότι το Ιράκ θα πρέπει να πληρώσει τις (αμερικάνικες) οικογένειες, που έχασαν αγαπημένα τους πρόσωπα, αρκετά εκατομμύρια δολάρια τουλάχιστον για κάθε τέτοια απώλεια.


Έκαναν εισβολή στο Ιράκ, διέλυσαν τη χώρα, σκότωσαν δεκάδες χιλιάδες Ιρακινούς, πήραν όλη την εκμετάλλευση του πετρελαίου της χώρας στα χέρια τους και τώρα μια κυρία, που θέλει να εκλεγεί Πρόεδρος των ΗΠΑ, ζητά να αποζημιωθεί κιόλας η χώρα της!!!
Η Νέα Τάξη πραγμάτων είναι όντως εντυπωσιακή!!!

Τί κληρονόμησε, τελικά, ο Γιώργος Α. Παπανδρέου;
Προστέθηκε από 24grammata
24grammata.com/ πολιτική

Ο σκόπελος που δε θα μπορούσε ποτέ να υπερβεί ο Γ. Παπανδρέου:

μια άλλου τύπου προσέγγιση

αποκλειστικά στο 24grammata.com

Γράφει ο Αθανάσιος Κατσώχης

Δεν θα θίξω εδώ την Πολιτεία και τα ατοπήματα του Γ. Παπανδρέου. Θα ήταν, εξάλλου, περιττό, δεν θα προσέφερε τίποτε καινούριο. Εδώ επιχειρώ μια άλλου τύπου προσέγγιση στην περίπτωση του πρώην πρωθυπουργού, στη βάση του ότι πολλές φορές κατά την κρίση μας για ένα πρόσωπο, δεν βαραίνουν μόνο οι πράξεις ή οι συμπεριφορές του, αλλά και οι συμβολικές δομές που έχουν σχηματιστεί στο συλλογικό ασυνείδητο, σε σχέση με το ίδιο πρόσωπο.

Τί θέλω να πω: από την αρχή της πρωθυπουργίας του, -για να μην πω, της πολιτικής του σταδιοδρομίας- μεγάλη μερίδα ανθρώπων παρακολουθούντων τα πολιτικά πράγματα του τόπου έβλεπε- και θα εξηγήσω παρακάτω γιατί δεν θα μπορούσε να κάνει διαφορετικά- τον Γ. Παπανδρέου με κακό, πολύ κακό μάτι. Ήταν ο πρώτος σκόπελος που δεν θα μπορούσε ποτέ να υπερβεί ο πρώην πρωθυπουργός, ακόμη κι αν κυβερνούσε επιτυχώς -που δεν το έκανε, βέβαια.

Στο συλλογικό συνείδητο επιμέρους κομματικών, πολιτικών ή κοινωνικών ομάδων ο Παπανδρέου ήταν κάτι σαν ‘μαύρο πρόβατο’, για δύο βασικά λόγους που εμπίπτουν στο συμβολικό πεδίο της κρίσης του.

-Για τους νεοδημοκράτες, ο πατέρας του, ο Ανδρέας Παπανδρέου, ήταν στο παρελθόν ο μεγάλος εχθρός, το μισητό στα φορτισμένα χρόνια του 80 πολιτικό πρόσωπο: ο άνθρωπος που έφραζε κατ’ εξακολούθηση τον δρόμο της ΝΔ προς την εξουσία, με τρόπο που υπονόμευε κάποτε-έστω και ψευδεπίγραφα- μέχρι και τις ευρωπαικές επιλογές της ΝΔ και του Κωνσταντίνου Καραμανλή. Ο άνθρωπος που εξαπέλυε μύδρους εναντίον της επάρατης ΔΕΞΙΑΣ. Ο άνθρωπος που τόλμησε το 85 να αποκαθηλώσει το τοτέμ της συντηρητικής παράταξης, τον Κωνσταντίνο Καραμανλή. Και η αλήθεια είναι ότι από το 81 και μετά, έως και τη δραματική αποχώρησή του (από την πολιτική, κατ’ ουσίαν), λόγω της ασθένειάς του, μόνο μια φορά ηττήθηκε από τους αντιπάλους του, και μάλιστα υπό το κράτος της ‘κάθαρσης’ του’ 89, στο όνομα της οποίας συναίνεσαν κατά παράδοξο τρόπο εξ ορισμού αντίθετες πολιτικές δυνάμεις. Για όλα τα παραπάνω, ο γιος του Ανδρέα, ο Γιώργος -ή Γιωργάκης κατά τους είρωνες αντιπάλους-, προφανώς ήταν εύκολο να αποτελέσει το πρόσωπο απέναντι στο οποίο σε συμβολικό επίπεδο θα προεκτείνονταν το αντιπαπανδρεικό μένος των νεοδημοκρατών. Ψυχαναλυτικά, στο πρόσωπο του Γιώργου ήθελαν εφεξής να ‘φονεύσουν’ συμβολικά, εν είδει εκδίκησης, τον αποθανόντα πατέρα του. Καθόλου περίεργο. Έχω μαρτυρίες από ανθρώπους που ευθέως μου έλεγαν ότι δεν τον μπορούν, γιατί απεχθάνονται οτιδήποτε σχετίζεται με την οικογένεια Παπανδρέου.

-Στην άλλη όχθη, της Αριστεράς, η οικογένεια, όλη η οικογένεια, Παπανδρέου, ήταν πάντοτε απεχθής. Αφενός, ο ‘Γέρος της Δημοκρατίας’, ο Γεώργιος Παπανδρέου: από την Απελευθέρωση και τα Δεκεμβριανά του 44, στον εμφύλιο, και μέχρι και τα χρόνια του Ανένδοτου Αγώνα στη δεκαετία του 60, σφόδρα αντικομμουνιστής και υπέρμαχος του αστικού πολιτικού τοπίου. Και αφετέρου, στα χρόνια της Μεταπολίτευσης ο Ανδρέας Παπανδρέου, ο ‘κλοπέας’ των συνθημάτων και των οραμάτων της Αριστεράς, πολλά από τα οποία, όπως αποδείχθηκε εκ των υστέρων, χρησιμοποίησε δημαγωγικά μέχρι να ανέλθει ως παντοδύναμος ηγεμόνας στην εξουσία, οπότε και εκ του ασφαλούς πλέον τα ακύρωσε.
Κοινός παρονομαστής στην κρίση των Αριστερών απέναντι στους δύο Παπανδρέου, το αμερικανικό περιβάλλον το οποίο εξέθρεψε τα μέλη της οικογένειας, με την εμπλοκή φυσικά και της Μαργαρίτας Τσαντ-Παπανδρέου. Και εδώ συνεπώς ο γιος του Ανδρέα και εγγονός του ‘Γέρου της Δημοκρατίας’, ο Γιώργος, σπουδαγμένος και στις Η.Π.Α., σε συμβολικό επίπεδο θα αποτελούσε το φυσικό πρόσωπο απέναντι στο οποίο θα διαιωνίζονταν η αποστροφή, όχι μόνο προς τους Παπανδρέου, αλλά και στις Η.Π.Α., το άνδρο της επάρατης για την Αριστερά ιμπεριαλιστικής Δύσης: στα συγκεκριμένα συμφραζόμενα, ο Παπανδρέου αντιμετωπίζονταν, και θα αντιμετωπίζεται πάντα, ως το αμερικανάκι, ο Τζέφρυ ή GAP (κατά την γελοία δυτικότροπη ακαδημαική -και όχι μόνο- σύντμηση των ονοματεπωνύμων). Kαι, όπως οι ΗΠΑ αποτελούν το άνδρο της ιμπεριαλιστικής Δύσης, έτσι και ο Παπανδρέου αποτελούσε στο συλλογικό ασυνείδητο -τουλάχιστον των Αριστερών- τον δέσμιο των πολιτικών εξάρτησης και υποδούλωσης της Ελλάδας στις αδηφάγες δυνάμεις της Δύσης. Ποιος θα μπορούσε, συνεπώς, να δει με καλό μάτι το αμερικανάκι; Ασφαλώς κανείς.

Για τους δύο βασικά παραπάνω λόγους, ο Γ. Παπανδρέου δεν επρόκειτο ποτέ να αντιμετωπιστεί θετικά, να κριθεί θετικά, ακόμη κι αν στην όψη είναι συμπαθής, ένας άνθρωπος χαμηλών τόνων, όχι Ελληναράς, όχι κραυγάζων: ίσα-ίσα, σε συνδυασμό με τον αμερικανίζοντα τρόπο ζωής του (κανό, ποδήλατο, κολύμβηση,γυμναστήριο), ξένο εν πολλοίς προς τα έθιμα των Νεοελλήνων, ιδώνονταν πάντοτε ακόμη περισσότερο ως αμερικανάκι, ως κατι το μη οικείο τέλος πάντων.

Τα λάθη του κατά τη διακυβέρνηση της χώρας από το ΠΑΣΟΚ την τελευταία διετία αυτονόητα. Επιπόλαιες και αφελείς κινήσεις, εν συντομία και εν είδει μετριοπαθούς κριτικής. Ωστόσο, κατά την εκτίμηση της πολιτικής του δράσης, πάντα επικολλώνταν στην αντικειμενική πρόσληψή της οι συμβολικές δομές που περιέγραψα, μεγεθύνοντας εν τέλει την αρνητική κριτική απέναντι στο πρόσωπό του, και εξωθώντας την πολλές φορές στα όρια του λαικισμού και της απόλυτης χλεύης.

Η προσωπική μου, ταπεινή άποψη, συνεπώς, είναι ότι, πέρα από τη δράση και την εν γένει Πολιτεία του Γιώργου Παπανδρέου, σημαντικό ρόλο στην καθ’ όλα αρνητική κρίση απέναντι στο πρόσωπό του, έπαιξαν οι συλλογικές αναπαραστάσεις.

Πάντα πιστεύω πως, σε όλα τα πεδία της ανθρώπινης έκφρασης και συμπεριφοράς, πολλά πράγματα κατευθύνονται από τη συλλογική συμβολική δόμηση της πραγματικότητας.

Για πάντα καθίκι

του Οδυσσέα Ιωάννου, από το Protagon

Αν δεν την πειράζει την «γενιά του Πολυτεχνείου» να είναι ομοτράπεζοι στο Υπουργικό με χουντικούς και ακροδεξιούς, εμένα μου περισσεύει. Ούτε θύμωσα, ούτε στενοχωρήθηκα. Δεν με τσαλάκωσε η εικόνα της ορκωμοσίας τους. Έχουν περάσει δυο τρεις ώρες (…) που δεν με απασχολεί τι κάνουν οι άλλοι, αλλά τι κάνω εγώ.  Κανείς δεν μπορεί να σου κάνει κάτι αν δεν τον αφήσεις εσύ να σου το κάνει. Τουλάχιστον σε επίπεδο συμβολισμών. Τους έπαιρνε και το έκαναν. Τι γκρινιάζεις; Και κυρίως με ποιον τα έχεις; Έκλεψαν, λήστεψαν, σκότωσαν, ειρωνεύτηκαν, τσάκισαν ανθρώπους, υποδούλωσαν γενιές, πλούτισαν, έγιναν κρέατα, χάλασαν, μύρισαν. Γιατί όχι και αυτό; Στις συνεντεύξεις που θα δώσουν ορισμένοι μετά από χρόνια- ελπίζω από το εξωτερικό- θα πουν πως προείχε η σωτηρία της πατρίδας, ήταν ακραίες οι συγκυρίες, υποχρεώθηκαν, μπλα, μπλα, μπλα…
   
Πραγματικά, δεν με νοιάζει. Τους έκαναν υπουργούς για όσο ζουν οι μύγες, για όσο γεννάνε τα κουνέλια, για όσο κοιμούνται οι αρκούδες.  Θα τους μείνουν οι φωτογραφίες, ελπίζω.
  
Αν έβλεπαν όνειρα, θα περνούσαν από τον ύπνο τους ο Παναγούλης κι ο Παττακός και θα τους έφτυναν εκ περιτροπής. Και οι δύο! Αλλά τα όνειρα είναι για τους συναισθηματικούς και η πατρίς τώρα χρειάζεται λύσεις από τεχνοκράτες, από ανθρώπους που έχουν κάνει τα περάσματά τους από τα MIT και τα HARVARD. Λες κι εκείνοι που μας έφτασαν εδώ είχαν τελειώσει την Γκράβα…
    
Δεν υπάρχει χυδαιότερη δικαιολογία στην ιστορία της ανθρωπότητας από το «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα». Το ίδιο το μέσο είναι ο σκοπός.  Το μέσο είναι η ζωή μας και από αυτό κρινόμαστε. Οι απώτεροι «μεγάλοι στόχοι» είναι συνώνυμοι με την «τελική λύση» και φύτρωσαν μόνο στα μυαλά μεγαλομανών, αμοραλιστών και ψυχοπαθών ηγετών. Πες μου πώς περνάς μία μέρα σου κι εγώ θα καταλάβω για την ζωή σου. Εκείνο το «σήμερα καθίκι αλλά αύριο άγγελος», σημαίνει «για πάντα καθίκι».

Τι είναι Ιστορία

Να κι άλλος ένας ενδιαφέρων ορισμός της Ιστορίας:
Ιστορία είναι αυτή η βεβαιότητα, που παράγεται στο σημείο εκείνο, όπου οι ατέλειες της μνήμης συναντούν τις ανεπάρκειες της αποδεικτικής διαδικασίας. (Από το βιβλίο του Julian Barnes, The Sense of an Ending, φετεινού νικητή του Booker Price).

Ζαγοροχώρια Νοέμβριος 2011

Μια μικρή υπενθύμιση: η Φύση είναι εκεί και μας περιμένει!

Απόδειξη ότι η προσευχή δεν αποδίδει!

Σύσκεψη υπό τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας

Ο Γ. Παπανδρέου σκεπτόμενος πως θα παραιτηθεί χωρίς να πει ότι παραιτήθηκε και ο Α. Σαμαράς εμφανώς καταβεβλημένος από την πίεση της Ευρώπης, ένεκα της οποίας του έπεσαν οι μάσκες.

Την σκαπουλάραμε!

Μαρία Κάλλας και Surta è la notte

Σήμερα προτείνω Μαρία Κάλλας. Στο Surta è la notte του Βέρντι. Από το Αμβούργο, 1962.

Σοφοκλής ή Αριστοφάνης ;

Έχω γράψει ένα θεατρικό έργο και έχω σκοπό να το υποβάλω για κρίση, προκειμένου να παιχτεί στους ετήσιους αγώνες. Πρέπει σύμφωνα με τους κανονισμούς να το υποβάλω ως τραγωδία ή κωμωδία και εκεί έχω ένα πρόβλημα απόφασης. Θα ήθελα, λοιπόν, τη βοήθειά σας, αφού σας πω συνοπτικά την υπόθεσή του:

* Κάποια χώρα της Ευρώπης, που η οικονομική της κατάσταση είναι τρισάθλια καταφεύγει στην Ένωση των Ευρωπαϊκών κρατών, της οποία είναι μέλος για οικονομική βοήθεια.

* Η Ευρώπη σε συνεργασία με το ΔΝΤ δίνει τη βοήθεια με επαχθείς για το λαό όρους: μνημόνια, μεσοπροθεσμα, συμβατικές συνθήκες και πάει λέγοντας.

* Η αντιπολίτευση σύσσωμη καταδικάζει αυτές τις συμφωνίες και ο λαός εξεγείρεται και ζητά να φύγει η κυβέρνηση. Το κλίμα, που έχει δημιουργηθεί είναι εξόχως αρνητικό εναντίον των δανειστών της χώρας (που είναι κυρίως η μαμά Ευρώπη και λιγότερο το ΔΝΤ).

* Η μαμά Ευρώπη, δηλαδή ΟΛΟΙ οι ηγέτες της και οι αρμόδιοι οικονομικοί φορείς λένε ότι αυτές οι συμφωνίες και ιδιαίτερα η τελευταία σύμβαση που περιλαμβάνει και γενναίο κούρεμα του χρέους της χώρας είναι ο ΜΟΝΟΣ δρόμος που η ίδια -η Ευρώπη- επιθυμεί να ακολουθήσει η χώρα.

* Μπροστά στη σκληρή αντίδραση των κομμάτων και του λαού ο πρωθυπουργός της χώρας ζητά να γίνει δημοψήφισμα για να αποφασίσει ο ίδιος ο λαός εάν επιθυμεί την εφαρμογή της συμφωνίας για το κούρεμα και τα λοιπά. Σημειωτέον ότι δεν θυμήθηκε βέβαια να ρωτήσει το λαό στις προηγούμενες συμφωνίες που έκλεισε για το θέμα.

* Η αντιπολίτευση, αλλά και στελέχη του κυβερνώντος κόμματος σηκώνουν επανάσταση με την αναγγελία του δημοψηφίσματος και προτείνουν αντί αυτού εκλογές, για δύο κυρίως λόγους: α) μπορεί με το δημοψήφισμα να κινδυνεύσει η χώρα (αν ψηφίσει όχι ο λαός) να φύγει από τους κόλπους της μαμάς Ευρώπης (που σύσσωμη η αντιπολίτευση τη στηλιτεύει όλο αυτό τον καιρό) και β) η αβεβαιότητα που θα δημιουργηθεί μέχρι να γίνει το δημοψήφισμα βάζει σε κίνδυνο την επάρατη (κατά την αντιπολίτευση) σύμβαση που έχει συμφωνήσει η κυβέρνηση. 

* Προτείνουν αντί αυτού εκλογές, οι οποίες κατά την άποψή τους δεν θα δημιουργήσουν ούτε αβεβαιότητα, αλλά ούτε κίνδυνο εξόδου από τη μαμά Ευρώπη. Θυμίζω ότι όλη η αντιπολίτευση αντιδρά έντονα στις συμφωνίες, που έχει κάνει η κυβέρνηση με τη μαμά Ευρώπη, η οποία μαμά Ευρώπη έχει πει σε όλους τους τόνους, ότι άλλος τρόπος βοήθειας δεν υπάρχει. Μετά τις εκλογές, που προφανώς δεν θα γίνουν  με διαδικασία express μέσα σε ένα σαββατοκύριακο, με ένα μαγικό τρόπο το ή τα κόμματα που θα κυβερνήσουν προφανώς θα δεχτούν αυτές τις συμφωνίες -μονόδρομο κατά την Ευρώπη και η χώρα θα είναι μες την καλή χαρά αγκαλιά με τη μαμά Ευρώπη! Άρα δεν κινδυνεύει η θέση μας και οι επαχθείς συμφωνίες. Ουφ, ησύχασα!

Αν μπερδευτήκατε με την πλοκή φταίει βέβαια η διαβολεμένη μου φαντασία, αφού τέτοια πράγματα δεν μπορεί να συμβαίνουν στην εποχή μας, αλλά κια σε καμιά εποχή και σε καμιά χώρα.

Σας παρακαλώ, λοιπόν, λιγοστοί αγαπητοί μου αναγνώστες, πέστε μου: ως τι πρέπει να υποβάλω το θεατρικό μου έργο, ως τραγωδία ή ως κωμωδία; Πέστε μου γρήγορα, επειδή ο χρόνος τρέχει και μπορεί να πρέπει να προσθέσω και άλλα παράλογα πράγματα στην πλοκή και τότε το έργο σας θα είναι ακόμη δυσκολότερο!

Ο αληθινός ηγέτης (λόγια του Π. Κανελλόπουλου)

Καμιά μερίδα δεν μπορεί να είναι πέρα για πέρα η μερίδα του ανθρώπου που είναι αληθινά ελεύθερος πολίτης. Σε κάθε μερίδα -σε κάθε πολιτικό κόμμα ή κοινωνική κατηγορία ανθρώπων- τον κύριο τόνο δεν τον δίνει ποτέ ο πιό ελεύθερος, ο πιό υπερήφανος, ο πιό αληθινός. Δεν τον δίνει ούτε ο πιό ισχυρός- ισχυρός ως ελεύθερη συνείδηση- ηγέτης. Όσο είναι μάλιστα ο ηγέτης ηθικά ισχυρότερος, τόσο περισσότερο είναι έρημος.

Το χρώμα σε οποιαδήποτε μερίδα το δίνουν οι πολλοί, οι πιό αδύνατοι, οι ηθικά και πνευματικά φτωχότεροι, οι φανατικοί. 

Ο ηθικά ισχυρός ηγέτης ενός κόμματος δεν είναι ποτέ- δεν μπορεί νάναι- γνήσιος και ανεπιφύλακτος οπαδός του κόμματος αυτού. Και όταν γίνεται ανεπιφύλακτος οπαδός του κόμματος που τάχθηκε να διευθύνει, χάνει τον εαυτό του, παύει νάναι ηθικά ισχυρός, γίνεται ότι είναι όλοι οι άλλοι, λέγεται ηγέτης χωρίς νάναι πια στ' αλήθεια ηγέτης, τον επευφημούν τα πλήθη, επευφημώντας στο βάθος όχι αυτόν, αλλά τις δικές τους αδυναμίες, τα δικά τους πάθη.

Παναγιώτης Κανελλόπουλος. Επιστολές στους Προγόνους μου. Από την επιστολή προς τον Αριστείδη.