Πάσιν εφ’ ηρώεσσιν, ή τα αρχαία ελληνικά ως ξόρκι

Παραθέτω ένα ενδιαφέρον σχόλιο από το ιστολόγιο του Νίκου Σαραντάκου (Οι λέξεις έχουν τη δική τους ιστορία), που αφορά την αρχαιοελληνική επίδοση του Γιώργου Καρατζαφέρη.

Στη σημερινή (9.1.2012) συνάντηση του Προέδρου της Δημοκρατίας με τον αρχηγό του ΛΑΟΣ κ. Γ. Καρατζαφέρη, καθώς ο κ. Καρατζαφέρης προσερχόταν στο Προεδρικό Μέγαρο έγινε, μπροστά στις κάμερες, ένας ενδιαφέρων από γλωσσική άποψη, αν και κάπως σουρεαλιστικός διάλογος. Τώρα που γράφω αυτές τις γραμμές δεν έχει ακόμα κυκλοφορήσει βιντεάκι με το στιγμιότυπο (αν το βρω θα το προσθέσω αργότερα), οπότε αντιγράφω τις δηλώσεις από τον ιστότοπο της Προεδρίας της Δημοκρατίας:

ΠΡΟΕΔΡΟΣ: Kαλή χρονιά, κύριε Πρόεδρε. Τι νέα μας φέρνετε;

Γ.ΚΑΡΑΤΖΑΦΕΡΗΣ: Αναλύσεις και σκέψεις, κύριε Πρόεδρε. Μου έρχεται στο μυαλό ο Ορφέας από τα ‘Αργοναυτικά’: «Πάσιν εφ’ηρώεσσι, κακών δ’ανεφαίνετο πυθμήν». Νομίζω ότι πρέπει να αντιληφθούμε όλοι ότι δεν φαίνεται πυθμένας στα κακά και ως εκ τούτου να αναλάβουμε τις ευθύνες μας.

ΠΡΟΕΔΡΟΣ: Το λακωνίζειν εστί φιλοσοφείν.-

Χαρακτήρισα “κάπως σουρεαλιστικό” τον διάλογο’ δεν ξέρω αν έχετε κι εσείς την ίδια γνώμη. Ο Καρατζαφέρης, εντελώς ξεκάρφωτα, μνημονεύει τα Αργοναυτικά, ολοφάνερα για να εντυπωσιάσει τους αφελείς, ενώ η απάντηση του Κ. Παπούλια μοιάζει εντελώς άσχετη, εκτός αν θεωρήσουμε ότι ήθελε, πολύ ευγενικά, να πει στον Καρατζαφέρη “κόψε τις φλυαρίες” (ή και το άλλο, άνευ του οποίου φιλοσοφούσαν οι αρχαίοι Αθηναίοι). Προτιμώ να δεχτώ ότι αυτό εννοούσε ο ΠτΔ, αλλιώς θα πρέπει να υποθέσω πως αντέδρασε ενστικτωδώς στην αρχαϊκούρα του Καρατζαφέρη με το πρώτο αρχαίο ρητό που του ήρθε στο μυαλό, και εξίσου καλά θα μπορούσε να απαντήσει ξερωγώ “θαρσείν χρη” ή “μολών λαβέ”.

Φυσικά, η αρχαιομάθεια του Καρατζαφέρη είναι εντελώς ψεύτικη, και διάφανα ψεύτικη. Καταρχάς, ο τρόπος που ξεφουρνίζει τα Αργοναυτικά, στα κουτουρού, είναι εντελώς αφύσικος. Αλλά εδώ ο καθένας μπορεί να σχηματίσει τη δική του γνώμη, εγώ θα πω μερικά πράγματα για το ίδιο το ρητό που, εντελώς τυχαία, ήρθε στον νου του Λαάρχη (θα μου πείτε, όταν κάποιος είναι βυθισμένος στην αρχαία γραμματεία….)

Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά. Αργοναυτικά στην αρχαία γραμματεία υπάρχουν πολλά, και βέβαια όλα τους έχουν θέμα την αργοναυτική εκστρατεία. Τα πιο γνωστά Αργοναυτικά είναι του Απολλώνιου του Ρόδιου, γραμμένα τον 3ο αι. π.Χ. Ωστόσο, τα Αργοναυτικά που μνημονεύει ο Καρατζαφέρης δεν είναι αυτά, είναι τα λεγόμενα “Ορφέως Αργοναυτικά” (Argonautica Orphica), μια αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο, υποτίθεται από τον Ορφέα. Αυτά τα Ορφέως Αργοναυτικά, σύμφωνα με τους φιλολόγους, είναι πολύ μεταγενέστερα, έχουν γραφτεί γύρω στον 5ο αι. μ.Χ. (μετά Χριστόν) -και βέβαια δεν έχουν γραφτεί από τον (μυθικό) Ορφέα. Παρακολουθούν σε γενικές γραμμές την ιστορία όπως την αφηγείται ο Απολλώνιος, αλλά έχουν κάποιες ουσιαστικές αποκλίσεις.

Τι σημαίνει όμως η φράση που “ήρθε στο μυαλό” του Καρατζαφέρη; Την επαναλαμβάνω: Πάσιν εφ’ηρώεσσι, κακών δ’ανεφαίνετο πυθμήν. Ο ίδιος ο Καρατζαφέρης δεν δίνει μετάφραση, ίσως θεωρώντας ότι ο Κ. Παπούλιας δεν έχει ανάγκη, ίσως επειδή ο ίδιος δεν έχει ιδέα. Κάποιοι επιχείρησαν να τη μεταφράσουν. Έτσι, σε πολλούς ειδησεογραφικούς ιστότοπους βρήκα την απόδοση “Όλοι κοιτάζαμε τα κακά, αλλά κανένας δεν έβλεπε το τέλος”. Αξιέπαινη προσπάθεια, δεν λέω: βλέπει το “πάσιν” -άρα “όλοι”, βλέπει το “κακών”, και μετά αυτοσχεδιάζει, σαν τον μαθητή που του σφυρίζει την απάντηση ο εξυπηρετικός συμμαθητής του από το πλαινό θρανίο αλλά πιάνει μόνο δυο λέξεις και από αυτές προσπαθεί ψηλαφητά να δώσει σωστή απάντηση. Όμως, δεν είναι αυτή η σημασία της φράσης.

Και ποια είναι; Καμιά, θα τολμήσω να πω, διότι η φράση αυτή δεν είναι ολόκληρη, είναι κουτσουρεμένη! Διότι, αλήθεια, πού είναι το ρήμα; Το “ανεφαίνετο” είναι το ρήμα της δευτερεύουσας πρότασης, αλλά χρειάζεται και άλλο ένα ρήμα, της κύριας πρότασης. Πού είναι το ρήμα, οέο;

Ας ανατρέξουμε στο πρωτότυπο κείμενο:

Ἀλλ’ ὅτε δὴ Μήδεια λίπεν δόμον Αἰήταο
λαθριδίῃ καὶ νηὸς ἐφ’ ἡμετέρης ἐπελάσθη,
δὴ τότ’ ἄρα κατὰ θυμὸν ἐμηδόμεθ’, ὄφρα μολόντες
ἀμφ’ ἱερῆς φηγοῖο δέρας χρύσειον ἕλωμεν (890)
ῥᾷστα· περὶ φρεσὶ δ’ ᾗσι δοκεύομεν, οὐδέ τις ἡμέων
ἔγνω μόχθον ἄελπτον· ἐφέσπετο γὰρ μέγα ἔργον
πᾶσιν ἐφ’ ἡρώεσσι, κακῶν δ’ ἀνεφαίνετο πυθμήν·

Μάλλον ακαταλαβίστικο, αλλά έτσι είναι τα έπη. Δεν έχω πρόχειρη ελληνική μετάφραση, αλλά μπορείτε στο Διαδίκτυο να βρείτε αγγλική και γαλλική. Είμαστε στο σημείο όπου η Μήδεια το έχει σκάσει από το παλάτι του Αιήτη, έχει φτάσει στην Αργώ, και οι Αργοναύτες μελετάνε πώς θα κλέψουν το χρυσόμαλλο δέρας και πρώτη φορά αναμετράνε το μέγεθος του άθλου που τους περιμένει.

Ο στίχος που μας ενδιαφέρει είναι ο 893, ο οποίος όμως δεν είναι αυτοτελής πρόταση. Η πρόταση αρχίζει από τον προηγούμενο στίχο, τον 892′ θα δείτε άλλωστε ότι οι περισσότερες προτάσεις δρασκελίζουν τα όρια των στίχων, που κι αυτό είναι πολύ συχνό στα έπη. Ο Καρατζαφέρης ξεσήκωσε από κάπου τον στίχο 893, χωρίς όμως να καταλαβαίνει τι αντιγράφει, κι έτσι δεν κατάλαβε ότι μεταφέρει μια ακέφαλη πρόταση! Αν ήθελε να μεταφέρει ολόκληρη την πρόταση, έπρεπε να αναφέρει και την αρχή της: εφέσπετο γαρ μέγα έργον.

Αυτό το “εφέσπετο” είναι αόριστος δεύτερος του “εφέπομαι”, που σημαίνει περίπου ότι το έπομαι, δηλ. ακολουθώ, υπακούω και τα λοιπά. Αν περάσει κανείς κλασικός φιλόλογος, ας με διορθώσει όπου κάνω λάθος. Λοιπόν, τι σημαίνει ολόκληρη η φράση του Καρατζαφέρη; Μια κατά λέξη μετάφραση (αν κάποιος έχει άλλη γνώμη, ας την πει):

Γιατί μεγάλο ήταν το έργο που περίμενε όλους τους ήρωες, και φαινόταν ο πυθμένας των δεινών.

Αυτό το “φαινόταν ο πυθμένας των δεινών” σε μια αγγλική μετάφραση που έχω υπόψη μου αποδίδεται: and the deepest chasm of our troubles appeared. Δηλαδή, όπως καταλαβαίνω εγώ το απόσπασμα (κι ας με διορθώσει όποιος έχει άλλη γνώμη), παρομοιάζεται το εγχείρημα με ένα βαθύ φαράγγι που ανοίγει, και στο βάθος διακρίνεται αμυδρά ο πυθμένας του.

Όπως όμως μετέφερε κουτσουρεμένη τη φράση ο Καρατζαφέρης, ‘πάσιν εφ’ ηρώεσσιν, κακών δ’ ανεφαίνετο πυθμήν’, η (κουτσουρεμένη) σημασία είναι: “όλους τους ήρωες και φαινόταν ο πυθμένας των δεινών”, άλλα αντ’άλλων δηλαδή.

Αλλά βέβαια ο Καρατζαφέρης επιστράτευσε το αρχαίο απόσπασμα όχι για το νόημά του, που άλλωστε δεν εδέησε να το αποκαλύψει, αλλά για να εντυπωσιάσει το κοινό, όπως είχε κάνει πριν από λίγο καιρό με τους σπουδαρχίδες και τους αρχολίπαρους, ή όπως είχε κάνει παλιότερα ο βουλευτής Κουκοδήμος που είχε ψελλίσει κάποιο, ελαφρώς ανύπαρκτο, αρχαίο ρητό για να σκεπάσει τη λερωμένη φωλιά του. Έτσι γίνεται με την τρισχιλιετή γλώσσα μας, βλέπετε: μπορεί να μην καταλαβαίνουμε Χριστό από τα αρχαία ελληνικά (κι ας είναι, για πολλούς, μία γλώσσα), όμως έχουν μεγάλη μαγική αξία. Τα χρησιμοποιούμε όπως οι Ποσειδωνιάτες του καβαφικού ποιήματος, τελετουργικά -ή σαν ξόρκι.